بحثی که با عنوان زمان از دیدگاه ملاصدرا و برگسن مطرح کرده ام از این بابت نبوده که صرفاً یک موضوع فلسفی را بیان کنم. شاید برای عزیزانی که در جلسه حضور دارند این سؤال مطرح باشد که اولاً، چه کسی دارای نظریه فلسفی می شود؟ ما اندیشمندان بسیاری داریم که حرفهای فلسفی زیادی می زنند ولی فقط برخی توفیق می یابند که دارای نظریه فلسفی شوند. ثانیاً، چگونه یک فرد به یک نظریه فلسفی می رسد؟ این نکته مهمی است. چنین موقعیتی هم برای برگسن و هم برای ملاصدرا پیش آمده است.
برگسن مدتها درس می داد و شبهات زنون را می گفت، در شبهات زنون توضیح مکان، زمان و اینگونه مسائل را بیان می کرد. به قول خودش بعد از دوازده سال تدریس این مطالب در یک لحظه متوجه شد که آنچه ما زمان می نامیم حقیقت زمان نیست. ما زمان را با چیزهای دیگر خلط می کنیم، اولین خلط آن نیز با مکان است. آن هم به چه صورت؟ ببینید! اگر به شما بگویند یک ساعت، همه ی شما یک دور گشتن عقربه ی ساعت را تصور می کنید. یعنی چه کار می کنید؟ زمان را در مکان می بینید می گویید دیروز و امروز؛ می گویید از پنج ساعت پیش تا الان، پنج تکه زمانی داریم. این یعنی مکان، چون درست مثل یک تکه خط می ماند که آن را به پنج قسمت مساوی تقسیم کنیم. وقتی می گویید بهار و تابستان و پاییز و زمستان، در ذهن شما یک مفهوم دایره ای شکل تداعی می شود؛ مفهوم دایره ای شکل یعنی یک حرکت مکانی تکرار شونده که خودِ زمان را نشان نمی دهد.
30 مهر 1397
بسیاری از مباحث فلسفه ی اسلامی مقدمه یی برای مبرهن سازی مسایل خداشناسی شمرده میشوند. از جمله ی این مباحث که عنوان برجسته یی پیدا نکرده است، تقسیم دو بخشی وجود به رابط و مستقل در حکمت صدرایی است. این دیدگاه که از تحلیل رابطه ی علیت بدست می آید، نکته ی ارزنده یی بیان میکند که براساس آن اصل هستی و ذات حق، سراسر بینیازی و استقلال است و مخلوقات او صرف وابستگی و تعلق به او به شمار میروند. براهین خداشناسی، از قبیل اثبات ذات و صفات، در پرتو این حقیقت، استحکام ویژه یی پیدا میکنند. همچنین وابستگی محض ممکنات، وجودی غنی و مستقل مطلق را ایجاب میکند که دوگانگی در ساحت او راه ندارد؛ زیرا نفی وحدانیت ذات حق، مستلزم تحقق دو امر محال، یعنی استقلال یافتن موجودات رابط و نقصان نسبی غنی مطلق خواهد بود.
همچنین مسائلی مانند توحید ربوبی و افعالی و قدرت و اراده ی فراگیر الهی، در پرتو این مسئله تبیین قابل قبولی می یابند. علم الهی بویژه علم به جزئیات متغیر، با این دیدگاه به اثبات میرسد؛ چرا که این امور جزئی همانند سایر ممکنات، تعلقات محض به آفریننده ی خویش هستند و در نتیجه عین حضور نزد او خواهند بود.
27 مهر 1397
رساله اي که در اينجا به چاپ مي رسد اثري است فلسفي که در نسخه هاي خطي آن گفته شده است که متعلّق به ابن سيناست، ولي ظاهراً به قلم نويسنده اي است اهل فلسفه و منطق که حدوداً در قرن هفتم مي زيسته است. متأسفانه اين نويسنده هيچ نشانه اي از خود در اين اثر به جا نگذاشته است. اسم اين اثر در اکثر نسخه هاي خطي آن، از جمله سه نسخه اي که مورد استفاده ي ما قرار گرفته است، «کتاب تشريح الوجود» است، ولي مرحوم دکتر يحيي مهدوي دو نام ديگر هم از براي آن ذکر کرده است، يکي «تشريح الاعضاء» و ديگر «حقايق انسانيّه». ولي به نظر مي رسد که اسم صحيح آن همان «تشريح الوجود» باشد که در اکثر نسخه هاي خطي قيد شده است.
27 مهر 1397
انگيزه و عادت دو عامل بسيار تأثيرگذار در امر تربيت فرد است. انگيزه سبب تشويق انسان به انجام يا ترک کاري مي شود، و در يک نظام تربيتي با ايجاد عادات مطلوب مي توان افراد را بسوي اهداف مورد نظر سوق داد.
صدرالمتألهين نيز به بحث انگيزه و عادت و تأثير شگرف اين دو عامل در تربيت فرد توجه وافري داشته است. او انگيزه را به دو قسم بيروني و دروني تقسيم کرده و معتقد است تأثير انگيزه هاي دروني در تربيت فرد بسيار بيشتر از انگيزه هاي بيروني است. وي همچنين از عادت به ملکه تعبير کرده است و در کتب مختلف خود به تبيين تأثير شگرف عادات و پسنديده در تربيت شخص پرداخته است.
در اين مقاله برآنيم ضمن تبيين و توضيح نظريات صدرالمتألهين در مورد عادت و انگيزه و تأثير آن در تربيت به زيربناهاي فلسفي نظام تربيتي او اشاره شود.
20 مهر 1397